Bij het evalueren van klinische studies gebruiken onderzoekers specifieke tools om de validiteit en betrouwbaarheid van de bevindingen van de studie te beoordelen. Twee veelgebruikte instrumenten in deze context zijn risk of bias tools en critical appraisal tools. Hoewel ze soms door elkaar worden gebruikt, dienen deze instrumenten verschillende doelen en hebben ze een andere focus.

Risk of bias tools zijn ontworpen om het potentieel voor systematische fouten (bias) in een klinische studie te beoordelen die de uitkomsten van het onderzoek kunnen beïnvloeden. Bias kan optreden in verschillende fasen van de studie, van het ontwerp en de gegevensverzameling tot de analyse en rapportage. Risk of bias tools richten zich doorgaans op specifieke aspecten van de studie die vatbaar zijn voor bias, zoals randomisatie, blindering en de omgang met onvolledige gegevens.

Bijvoorbeeld, de Cochrane Risk of Bias (RoB) tool wordt vaak gebruikt om biases te evalueren in gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken (RCT’s). Voor niet-gerandomiseerde studies zijn er gespecialiseerde tools  zoals het Risk of Bias in Non-randomized Studies – of Interventions (ROBINS-I), dat biases beoordeelt in niet-RCT’s van interventies, en het Risk Of Bias In Non-randomized Studies – of Exposure (ROBINS-E) , dat is ontworpen voor observationele epidemiologische studies. Het primaire doel van deze instrumenten is om factoren te identificeren die bias kunnen hebben geïntroduceerd, waardoor de resultaten van de studie mogelijk worden vertekend en tot onjuiste conclusies leiden. De keuze van het instrument hangt niet alleen af van het type studie, maar ook van de onderzoeksvraag die wordt beantwoord. Bijvoorbeeld, QUADAS-2 is afgestemd op het beoordelen van het risico op bias in diagnostische studies, terwijl QUIPS wordt gebruikt voor prognostische studies. Elk instrument biedt een gestructureerde aanpak om ervoor te zorgen dat potentiële biases zorgvuldig worden geëvalueerd en aangepakt.

Critical appraisal tools daarentegen bieden een bredere evaluatie van de kwaliteit van een klinische studie. Deze instrumenten nemen niet alleen het risico op bias in overweging, maar beoordelen ook andere belangrijke aspecten van de studie, zoals het het ontwerp van de studie, de geschiktheid van de methodologie, de statistische analyse en de relevantie van de bevindingen. Kritische beoordelingsinstrumenten worden gebruikt om de algehele kwaliteit en geloofwaardigheid van een studie te bepalen door zowel de sterke als de zwakke punten ervan te onderzoeken.

Bijvoorbeeld, het Joanna Briggs Institute biedt instrumenten die zijn afgestemd op verschillende study designs, waaronder cross sectional studies, case-control studies, cohortstudies en kwalitatief onderzoek. Evenzo biedt het Critical Appraisal Skills Programme (CASP) kant-en-klare checklists voor meerdere study designs, wat verder helpt bij de uitgebreide beoordeling van onderzoek.